 |
| Nhà thơ Vương Trọng đọc thơ tại Khu di tích Nguyễn Du trong Ngày thơ Việt Nam lần thứ Nhất (2003) ở Nghi Xuân-Hà Tĩnh Ảnh: Thái Văn Sinh |
Trong lịch sử văn học Việt Nam, không
có một tác phẩm nào có tính phổ cập rộng lớn như "Truyện Kiều" của Đại
thi hào Nguyễn Du. Không thể thống kê hết số người thuộc toàn bộ 3254 câu, và
khó tìm được một người dân Việt Nam mà không thuộc một vài đoạn, một vài câu Kiều.
Thế kỷ này qua thế kỷ khác, dân ta mê rồi nghĩ ra các cách thưởng thức
"Truyện Kiều". Nếu như Vịnh Kiều, Bình Kiều là công việc của giới nhà
Nho, trí thức, thì Ngâm Kiều, Lẩy Kiều, Bói Kiều... và đặc biệt là Đố Kiều được
quần chúng bình dân tham gia rộng rãi.
Đố Kiều là một trò chơi văn nghệ dân gian
dưới hình thức đối đáp, nghĩa là một bên hỏi, một bên trả lời, mỗi bên thường
là một nhóm, một đội...Có điều đặc biệt là khi chơi trò Đố Kiều, cả người ra đố
và giải đố thường dùng thơ, chủ yếu là thể lục bát, để chuyển tải ý của mình.
Trò chơi Đố Kiều xẩy ra nhiều nơi, dưới nhiều hình thức khác nhau, nhưng ở vùng
quê Nghệ Tĩnh trước đây chủ yếu diễn ra trong các cuộc hát Phường vải. Hát Phường
vải là hình thức hát đối đáp gồm hai nhóm người, một bên là các cô gái địa
phương ngồi quay xa dệt vải, một bên là các chàng trai tứ chiếng tụ tập lại. Nội
dung hát đố, giải trong hát Phường vải gồm nhiều đề tài khác nhau, nhưng Đố Kiều
luôn luôn chiếm một vị trí quan trọng. Điều khó của người giải đố là sau khi
nghe đố xong, chỉ một thời gian thật ngắn phải có lời đáp. Bởi vậy trò chơi này
đòi hỏi những người tham gia không những thuộc, hiểu "Truyện Kiều",
mà phải có phản ứng nhanh trong việc diễn tả ý của mình dưới thể thơ lục bát, đồng
thời cần có giọng ngâm, giọng hát hay. Sự thật khó tìm được một người toàn tài
như vậy, mà trong các bên dự thi Đố Kiều phải phân công nhau, để cho từng người
thể hiện sở trường của mình. Thông thường trong thành viên mỗi đội, ngoài số
nam thanh nữ tú ra, mỗi bên còn mời một vài người không phân biệt tuổi tác, thường
là cụ đồ Nho hoặc cậu tú, cậu cử...thông thuộc "Truyện Kiều", gánh
vác nhiệm vụ mách lời, các chàng trai, cô gái tốt giọng có khi chỉ là người
"phát ngôn"!
Nội dung đầu tiên các câu hát Đố Kiều quan
tâm là thử thách sự thông thuộc, hiểu biết của người giải đố về "Truyện Kiều".
Loại câu đó ấy thường ngắn gọn buộc người giải đố phải tìm một câu, một đoạn
nào đó có ý theo yêu cầu của người đố. Có khi bản thân câu đố không khó nhưng
vì phải trả lời ngay nên đến cả những nhà "Kiều học" cũng phải lúng
túng. Sau đây là một số ví dụ.
Đố: "Truyện Kiều" anh đã thuộc lòng
Chỗ nào tơ liễu mà không buông mành?
Ở câu này, người ra đố đi từ nhận xét rằng,
không ai mê Truyện Kiều mà không thuộc câu "Lơ
thơ tơ liễu buông mành/ Con oanh học nói trên cành mỉa mai", nên hễ nhắc
hai chữ tơ liễu là thế nào buông mành cũng hiện lên. Vả lại, trong
"Truyện Kiều" có rất nhiều từ liễu,
từ tơ nhưng tơ liễu thì chỉ xuất hiện ba lần, "tơ liễu mà không buông
mành" chỉ có hai lời giải:
Dưới cầu nước chảy trong
veo
Trên cầu tơ liễu bóng chiều thướt tha!
Và: Chừng
xuân tơ liễu còn xanh
Nghĩ mình chưa thoát khỏi vành ái ân.
Trong
trò chơi đố Kiều, loại câu đố mà lời giải là một câu Kiều là rất phổ biến:
Đố:
"Truyện Kiều" anh đã thuộc
làu
Đố anh kể được một câu năm
người?
Giải: "Này chồng, này mẹ, này cha
Này là em ruột, này là em
dâu"!
Đố:
"Truyện Kiều" anh đã thuộc
lòng
Đố anh đọc được một dòng toàn
Nho?
Giải: "Hồ công quyết kế thừa cơ
Lễ tiên, binh hậu khắc cờ tập
công"!...
Nhưng có nhiều câu đố đòi hỏi lời giải
không phải là một câu Kiều, mà là sự tổng hợp của những câu, những đoạn khác
nhau. Cái khó của lời giải loại này là không chỉ thống kê các câu Kiều, mà phải
xử lý vần để lời giải là một đoạn thơ:
Đố:
Nàng Kiều lưu lạc gian truân
Với người tình, đã mấy lần chia
tay?
Giải:
"Dùng dằng một bước một xa"
Chia tay Kim Trọng châu sa đẫm
ngày
"Chén đưa nhớ buổi hôm nay"
Chia tay chàng Thúc hẹn ngày năm
sau
"Đành rằng chờ đó ít
lâu"
Chia tay Từ Hải, lòng đau nhớ
nhà
Chiếc thân bèo nổi, sóng sa
Ba lần ly biệt xót xa, tội tình!
Cũng có khi người ra đố không chỉ dùng một
vài lời ngắn gọn, mà dùng nhiều câu dắt dẫn, đưa đẩy để giới thiệu mình hoặc để
tỏ tình, trước khi vào nội dung cần đố:
Nữ:
"Trăm năm tính cuộc vuông tròn
Phải dò cho đến ngọn nguồn
lạch sông"
Phải đâu mèo mả, gà đồng
Thuyền quyên muốn hỏi
anh hùng trước sau:
"Ba quân chỉ ngọn cờ
đào
Đạo ra Vô Tích, đạo vào
Lâm Tri"
Thế còn một đạo làm chi?
Trai anh hùng giải được,
gái nữ nhi chịu tài.
Vì ai chiếc lá lìa cành
Khi săn như chỉ, khi
mành như tơ
Trót công rày đợi mai chờ
"Phải người trăng
gió vật vờ hay sao"
"Ba quân chỉ ngọn cờ
đào
Đạo ra Vô Tích, đạo vào
Lâm Tri"
Ắt còn một đạo binh uy
Ở nhà giữ chốn biên thuỳ
cho nghiêm
Anh hùng tỏ với thuyền
quyên
"Chữ tình càng mặn,
chữ duyên càng nồng"!
Trong loại câu đố này, người ra đố và giải
đố dùng những câu Kiều nguyên vẹn hoặc lẩy Kiều để chuyển tải ý mình, và hình
như đây không chỉ là đố giải Kiều mà là còn là đối đáp tỏ tình. Một đặc điểm
cũng cần lưu ý, là cả người đố và giải đều đùa với ngôn ngữ trong Truyện Kiều,
cụ thể ở đây là chữ Ba quân. Họ đều
thừa hiểu rằng ba quân là tiếng chỉ
quân đội nói chung, thế mà giả vờ như không hiểu để mà đố, mà giải! Chúng ta biết
rằng, trong các câu đố về Truyện Kiều, những câu đố vui đùa theo kiểu chơi chữ
chiếm một tỷ lệ rất lớn. Loại câu đố này chỉ mượn "Truyện Kiều" để
mang lại tiếng cười sảng khoái như nghe chuyện tiếu lâm. Đó là "Truyện Kiều"
của những người thích đùa"!
Hỏi:
Tiện đây hỏi một hai điều
Thiếp tôi chưa rõ nàng Kiều ai sinh?
Đáp:
"Hổ sinh ra phận
thơ đào
Công cha nghĩa mẹ kiếp
nào trả xong"
Khái ( hổ) sinh Kiều, thật
lạ lùng
Trả lời như rứa thoả
lòng em chưa?
Hỏi:
Chập chờn cơn tỉnh cơn mê
Nghe đâu Kiều có làm nghề
tráng gương?
Đáp:
"Mười lăm năm, bấy
nhiêu lần
Làm gương cho khách hồng
quần thử soi!"
Hỏi:
Nổi danh tài sắc đủ điều
Tại sao lại bảo nàng Kiều sứt
răng?
Đáp:
"Hở môi ra những thẹn
thùng"
Sứt răng nàng sợ chúng
trông, bạn cười!
Hỏi:
"Song thu đã khép
cánh ngoài"
Nàng Kiều chung chạ có
thai bao giờ?
Đáp:
"Lỡ từ lạc bước bước
ra"
"Thất kinh nàng chửa
biết là làm sao!"
Hỏi:
Đến đây hỏi khách cựu
giao
Chàng Kim đau bụng thế
nào chàng ơi?
Đáp:
"Khi tựa gối, khi
cúi đầu
Khi vò chín khúc, khi
chau đôi mày!"
Hỏi:
Sinh ra thời buổi chiến chinh
Thuý Kiều có lấy thương
binh không chàng?
Đáp:
Một tay trời bể ngang
tàng
Chồng Kiều, Từ Hải rõ
ràng thương binh!
Hỏi:
Thời Kiều đã có ngân
hàng
Em đây chưa tỏ nhờ chàng
chỉ cho?
Đáp:
"Nhà băng đưa mối
rước vào..."
Tiền nong thanh toán việc
nào chẳng xong!
Còn một nội dung đố Kiều khác nữa, là
người đố dùng những câu Kiều hoặc lẩy Kiều để đố xem ý câu đó nói gì. Với nội
dung này, người giải phải có óc suy xét, phán đoán mới giải được. Và lạ thay,
có nhiều câu có lời giải có vẻ thật chính xác! Và ở loại này, người ta thường
trả lời trực diện mà ít dùng thơ.
Đố:
"Trên vì nước, dưới
vì nhà"
"Lòng này ai tỏ cho
ta hỡi lòng".
(Là
cái gì?)
Giải: Cái máng nước (nằm giữa hai mái nhà)
Đố:
" Vầng trăng vằng vặc giữa trời
Đinh ninh hai miệng một lời
song song".
(Là
cái gì?)
Giải:
Sáo diều đêm trăng!
Đố:
"Trăm năm tính cuộc vuông
tròn
Phải dò cho đến ngọn nguồn lạch
sông?"
(Là nghề gì?)
Giải:
Người đan bồ! (khi đan bồ, phải đan đáy hình vuông trước, rồi sau đó mới đan
tròn phía trên và vật liệu đan bồ là nưá phải lầy từ rừng về).
Đố Kiều là một trò chơi tao nhã có từ
lâu đời, nhưng tiếc rằng hơn nửa thế kỷ
qua hầu như ít xuất hiện trong đời sống tinh thần của công chúng. Đó là một thiếu
sót trong công việc bảo tồn vốn cổ của ngành văn hoá.Trong hai năm 2002 – 2009,
Đài Tiếng nói Việt Nam có một chương
trình khá hoành tráng về việc đưa "Truyện Kiều" đến với thính giả bằng
cách giới thiệu toàn bộ "Truyện Kiều", từ đầu đến cuối qua giọng ngâm
của các nghệ sĩ nổi tiếng nhất, đồng thời trong mỗi đoạn có sự phân tích, giảng
giải của các chuyện gia về "Truyện Kiều". Cũng trong chương trình
này, Đài còn tổ chức mỗi tháng một câu Đố Kiều với thính giả rộng rãi trong cả
nước. Việc làm này của Đài Tiếng nói Việt Nam
V.T
