 | ||
| Giáo sư Hoàng Xuân Hãn
GS
Hoàng Xuân Hãn sinh ngày 08/3/1908, quê thôn Yên Phúc, làng Yên Hồ, huyện La
Sơn, tỉnh Hà Tĩnh (nay là xã Yên Hồ, huyện Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh). Thuở nhỏ Ông
học chữ Hán và chữ Quốc ngữ tại nhà với cụ thân sinh và thầy đồ người họ ngoại.
Sinh
ra và lớn lên trong một vùng ”Địa linh nhân kiệt” nên ngay từ nhỏ Ông đã được hấp
thụ và say mê văn hóa dân tộc, yêu mến sự nghiệp và các tác phẩm của các danh
nhân như Nguyễn Du, Nguyễn Huy Tự, Nguyễn Huy Hổ, Phan Huy Ích, Nguyễn Thiếp…vv.
Chính
GS Hoàng Xuân Hãn là người đầu tiên nghiên cứu và đề xuất ý kiến cho rằng đã từng
hình thành một “Hồng Sơn văn phái” ở các huyện vùng Đông Bắc Hà Tĩnh.
Mặc dù
được đào tạo bài bản thuộc nhiều lĩnh vực khoa học tự nhiên và kỹ thuật như
toán học, cơ học, thiên văn học, khoa học quân sự, cả tin học và vật lý nguyên
tử (1958) và cũng đã đạt được nhiều thành tựu nghiên cứu trong các lĩnh vực
trên, nhưng Ông vẫn giành nhiều thời gian
nhất cho việc nghiên cứu văn hóa dân tộc như ngôn ngữ giảng dạy tiếng Việt
trong nhà trường, lịch và lịch Việt Nam, lịch sử và văn hóa Việt Nam thời trung
đại. Đặc biệt Ông đã dành hơn 50 năm cuối đời để khảo cứu Truyện Kiều và các tác phẩm khác của Nguyễn Du. GS Hoàng Xuân Hãn
thưởng thức và khảo cứu Truyện Kiều
không chỉ với thái độ cẩn trọng, nghiêm túc của một nhà văn bản học, của một
nhà nghiên cứu lịch sử, với tâm hồn của một nhà thơ, mà còn với tư duy của một
nhà toán học và thiên văn học.
Tôi
xin kể sau đây một vài câu chuyện về GS Hoàng Xuân Hãn với việc nghiên cứu Truyện Kiều và Nguyễn Du.
Câu chuyện thứ nhất: Đó là câu chuyện
vui về bài báo Cô Kiều bị bắt đăng
trên báo khoa học số 10 tháng
10/1942. GS Hoàng Xuân Hãn và GS Nguyễn Xiển cùng nhiều nhà khoa học đã khai
trương tờ báo Khoa học vào những năm
đầu của thập kỷ 40 của thế kỷ trước nhằm truyền bá những kiến thức và tư tưởng
khoa học cho giới trẻ và quần chúng nhân dân nói chung. GS Hoàng Xuân Hãn chịu
trách nhiệm chính viết các bài về toán học, lý học, hóa học, cơ học và thiên
văn học trên tờ báo này.
Năm
1942, nhân kỷ niệm ngày giỗ của thi hào Nguyễn Du, các tờ báo ở Việt
Đêm thu gió lọt song
đào
Nửa vừng trăng khuyết,
ba sao giữa trời.
Đó là hai câu thơ tuyệt diệu của cụ Nguyễn
Du tả cái đêm, chồng vắng, Cô Kiều ra trước phật đài, rồi bị bầy côn quang “bắt
cóc”.
Tôi nay mạn phép Cụ Tiên Điền đem câu văn của
cụ mà đặt nên một câu đố trinh thám rằng: Cô Kiều bị bắt chừng vào ngày, tháng,
giờ nào ? Cửa sổ phòng Cô Kiều quay về hướng nào ?.....”
Bài báo của Giáo sư đã gây nên một
cuộc trao đổi, bàn luận và tranh luận sôi nổi, hào hứng vui vẻ trong giới khoa
học và học sinh, sinh viên hồi đó và không chỉ thu hút được giới khoa học tự
nhiên, mà còn hấp dẫn các học giả về khoa học xã hội. Cụ Hoàng U Mai, Cụ Đào
Duy Anh cũng tham gia tranh luận trên các báo Thanh nghị và báo Văn Lang.
Gần 6 tháng sau, trên tờ báo Khoa học
số 15 ra vào tháng 9/1943, bằng kiến thức toán học, thiên văn học và với tâm hồn
của một nhà thơ, Giáo sư đã lý giải một cách chính xác, đơn giản, dễ hiểu lời
giải của mình về hình ảnh trăng sao trên bầu trời đêm thu mà Nguyễn Du đã mô tả
trong hai câu Kiều nói trên để cho biết Cô Kiều bị bắt vào ngày, giờ, tháng
nào, và cửa sổ phòng Cô Kiều quay về hướng nào. Cuộc tranh luận chủ yếu xoay
quanh việc coi " ba sao giữa trời " (Tam tinh tại thiên) là sao gì ? Sao Sâm hay sao Tâm? Cụ Hoàng U
Mai và Cụ Đào Duy Anh đã chọn sao Sâm theo sách Từ Nguyên (Từ điển Trung Hoa), còn GS Hãn chọn sao Tâm (theo sách Chu Hy). Nếu chọn sao Sâm thì cũng có thể
đoán ra ngày, giờ, tháng nhưng không phù hợp với văn cảnh của câu chuyện lúc
đó. Còn chọn sao Tâm thì GS Hãn đã chứng minh rằng Cô Kiều bị bắt vào giờ Tuất,
ngày 4 tháng 9. Ở thời điểm đó, sao Tâm ở bán cầu tây nam nên cửa sổ phòng Cô
Kiều cũng quay về hướng tây nam. Trong lời bình, Giáo sư nói “ Có lẽ vào thời khắc đó Thúy Kiều nghĩ và nhớ
tới Thúc Sinh nên nhìn hình ảnh “ Nửa vừng trăng khuyết ba sao giữa trời” thành
chữ Tâm( ) là
tên của Thúc Sinh (Kỳ Tâm Họ Thúc) và cũng vì vậy coi "ba sao giữa trời"
là sao Tâm theo sách Chu Hy có phần phù hợp”.
Có lẽ
cũng chẳng nên phân định ai thắng, ai thua, ai đúng, ai sai giữa các cụ trong
cuộc tranh luận này vì đây chỉ là một chuyện vui tưởng tượng mà thôi. Nhưng rõ
ràng hai câu thơ của thi hào và câu đố vui của GS Hoàng Xuân Hãn đã gây ấn tượng
sâu sắc trong giới học sinh và sinh viên thời đó. Trong số các học sinh thời
đó, có nhiều người sau này thành đạt và trở thành những nhà thiên văn nổi tiếng
thế giới như GS Nguyễn Xuân Vinh, đã từng là một chuyên gia hàng đầu làm việc tại
Trung tâm nghiên cứu vũ trụ Nasa của Hoa kỳ; hay GS Nguyễn Quang Riệu Giám đốc
Đài Thiên văn PARIS nước Cộng hòa Pháp.
Câu chuyện thứ 2: Đó là câu chuyện về mối tình giữa nữ sĩ tài hoa Hồ Xuân Hương và thi hào Nguyễn Du.
Từ
1951 - 1954 GS Hoàng Xuân Hãn đã được Thư viện Quốc gia Pháp và các Thư viện
Dòng Tên ở Italia và Tòa Thánh Vatican mời dịch và làm thư mục cho các sách Hán
Nôm, đồng thời Bộ văn hóa Pháp mời GS làm Viện trưởng Viện Nghiên cứu Hán Nôm của
Pháp tại PARIS. Trong dịp này, GS đã có điều kiện tiếp cận nhiều tư liệu văn học
và lịch sử quý giá của Việt
Trong
khảo luận về Hồ Xuân Hương, GS đã kể lại những mối tình của nữ sĩ Hồ Xuân Hương
xinh đẹp, tài hoa với nhiều bạn thơ nổi tiếng đương thời như Tốn Phong và Nguyễn
Du. GS viết "Một tài tử cũng đa tình
như Nguyễn Du cũng vướng vào mạng lưới hấp trường của tài danh nữ sỹ. Trong Lưu Hương ký, Xuân Hương còn chép lại bài
thơ của nàng với đầu đề “Cảm tình cũ và trình quan Cần chánh học sỹ họ nguyễn”, với cước chú "Quan là người Tiên Điền, huyện Nghi
Xuân". (Bài dịch sau của T.T.Mại, H.T.Niêm và Nguyễn Lộc)
(Hầu,
Nghi Xuân, Tiên Điền Nhân)
Dặm khách muôn nghìn nỗi nhớ nhung,
Mượn ai tới đấy gửi cho cùng.
Chữ tình chốc đã ba năm vẹn,
Giấc mộng rồi ra nửa khắc không.
Xe ngựa trộm mừng duyên tấp nập,
Phấn son càng tủi phận long đong.
Biết còn mảy chút sương siu mấy (với)
Lầu Nguyệt năm canh chiếc bóng chong.
Trong đề mục, gọi Nguyễn Du bằng
"Hầu Cần Chánh", vậy thơ này làm sau tháng 2 năm Quý Dậu (1813). Gia
phả họ Nguyễn Tiên Điền cho biết rõ rằng mùa đông năm trước, Nguyễn Du được triệu
từ Quảng Bình về Huế; tháng 2 năm sau, được thăng Cần Chánh Điện Học Sỹ, rồi được
chọn làm Chánh sứ đi tuế cống triều Thanh. Có lẽ tin này đồn ra đến Thăng Long
đã nhắc cho Xuân Hương nhớ đến chàng xưa đã từng dan díu với mình trong ba năm,
rồi vào kinh, tuyệt không tin tức; nay được vinh dự ra đi sứ; mà mình, số phận
vẫn long đong. Nàng mừng cho Hầu, và có lẽ ước thầm Hầu còn nhớ tình xưa và khi
trên đường đi sứ qua Thăng Long, Hầu ghé bước lại nhà thăm hỏi, kẻo ở Cổ Nguyệt
Đường, nàng vẫn "năm canh chiếc bóng chong". Cuối xuân năm ấy Hầu qua
Thăng Long, các quan Bắc Thành đặt tiệc tiễn Sứ ở nhà Tiên Vũ, Hầu chợt nghe tiếng
đàn nguyệt quen tai từ một cô đầu già trong bóng tối gẩy bay ra, mà Hầu như đã
nghe hai mươi năm về trước tại nhà anh, bên Giám Hồ, đời Tây Sơn. Hầu hỏi thì
cô đầu ấy chính là người mà Hầu đã thấy trộm khi trẻ, mà là một nhạc nữ cũ
trong cung vua Lê. Hầu lòng trữ tình vẫn nặng; cho nên, ngày nay ta còn có được
kiệt tác “Bài ca người gẩy đàn đất Long Thành” bằng chữ Hán của Nguyễn Du. Với tính tình và trường hợp như thế, Nguyễn
Du lúc ấy khó mà quên được Xuân Hương. Nhưng bấy giờ Hầu là một quan to phụng sứ;
vả lại bấy giờ Hầu đã 48 tuổi, đã có gia thất. Ra làm quan triều Nguyễn, Hầu lại
giữ thái độ rất cẩn thận dè dặt. Vậy không thể đáp mộng Xuân Hương. Nhưng biết
đâu Hầu không nghĩ tới? Trong tập thơ của Hầu làm sau khi lìa Bắc Hà, có năm
bài, thể bốn câu năm chữ, dưới đầu đề “Mộng thấy hái sen” hình như nhắc nhở đến hồi dan díu với Xuân
Hương. Sau đây là lời dịch của cụ Phạm Khắc Khoan và cụ Lê Thước:
Bài này chứng rằng Nguyễn Du, ở Quảng Bình hay ở Huế có lúc nhớ đến một bạn
gái xưa ở cạnh Hồ Tây tại Thăng Long, đã từng hẹn hò nhau đi hái sen trên hồ,
người con gái mà Hầu "thương xót" chắc vì gặp cảnh ngộ không may. Hầu
mượn chuyện sen để kín đáo nhắc lại tình quyến luyến giữa đôi bên để luận người
ta yêu cô nàng vì xinh , vì sắc, chứ không phải vì lòng nàng, bởi lòng nàng nhiều
tình cảm, như ngó sen có nhiều tơ vướng víu. Còn Hầu: (Kiều gốc vế 2241-2242)
Tiếc thay chút nghĩa cũ càng
Dẫu lìa ngó ý, còn vương tơ lòng.
Trong những bài thơ Hán văn của Nguyễn Du còn lại, chỉ có hai bài ghi tình
đối với hai người con gái mà Hầu đã từng gặp: một người là nhạc nữ già gảy đàn
nguyệt, một người là cô gái Hồ Tây. Tuy bút chứng không muốn trỏ là ai, nhưng lấy
mọi bằng chứng mà suy, thì tôi đoán đó là Xuân Hương, có lẽ là hợp lý".
Câu chuyện thứ 3:
Ngày nay, trong khu lưu niệm đại thi hào Nguyễn Du có ngôi nhà năm gian rất đẹp
bằng gỗ quý với nhiều chi tiết chạm trổ tinh xảo. Không nhiều người biết lai lịch
đặc biệt của ngôi nhà này.
Theo Ông Nguyễn Xuân Bách, cán
bộ phụ trách nhà lưu niệm Nguyễn Du kể lại trong bài báo Đình chợ trộ đăng trên tạp chí Văn
hóa Hà Tĩnh số 75 - tháng 10 năm 2014 như sau: "Năm 1963, để chuẩn bị cho kỷ niệm 200 năm ngày sinh Nguyễn Du, Bộ văn
hóa và Ủy ban nhân dân tỉnh Hà Tĩnh cử một đoàn cán bộ đi khắp vùng Nghệ - Tĩnh
tìm mua một ngôi nhà với yêu cầu: ngôi nhà phải có kiến trúc đẹp, cùng thời với
cụ Nguyễn Du và có mặt bằng rộng rãi, thông thoáng đủ để trưng bày các hiện vật
và tài liệu về cuộc đời, thân thế, sự nghiệp của Nguyễn Du. Gần hai tháng trời tìm kiếm ở hai tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh
không thành công. GS Lê Thước lúc đó là trưởng đoàn đành viết thư sang Pháp
tham khảo GS Hoàng Xuân Hãn (người rất say mê và có nhiều công trình nghiên cứu
về Truyện Kiều và Nguyễn Du). Chỉ một thời gian sau, GS Hoàng Xuân Hãn đã gợi ý
cho đoàn về xin mua lại ngôi đình Chợ Trổ của làng mình (xã Đức Nhân, huyện Đức
Thọ ngày nay). Ngôi đình này đảm bảo đủ các yêu cầu trên. Khi đoàn đến xin nhượng
lại, các già làng không đồng tình. Nhưng rồi có thư của GS Hoàng Xuân Hãn gửi từ
bên Pháp về, làng mới đồng tình. Từ đó, phòng trưng bày các hiện vật, tài liệu
về dòng họ Nguyễn Tiên Điền và Nguyễn Du trong khu lưu niệm được ra đời". Ngôi
đình Chợ Trổ trước khi làm lớp học và làm chợ (sau năm 1945) là đình làng thờ
thần hoàng làng là ông Hoàng Trừng, đậu Hoàng Giáp khoa Kỷ Tỵ (1499), làm quan
dưới triều Lê Thánh Tông đến chức Đông Các Đại Học Sỹ, Lễ bộ Tả Thị Lang là chắt
ngoại cụ Nguyễn Biểu. GS Hoàng Xuân Hãn là cháu đời thứ 14 của Ông Hoàng Trừng.
Một điều thú vị và hy hữu là cháu đời thứ 14 của thành hoàng làng đã giới thiệu
và thuyết phục dân làng đem ngôi đình vốn là nơi thờ cụ tổ mình hiến cho nhà nước
làm nhà lưu niệm Nguyễn Du. Điều này chứng tỏ GS Hoàng Xuân Hãn đã yêu quý và
kính trọng Nguyễn Du đến mức nào. Và phải chăng, GS cũng muốn một công trình kiến
trúc đẹp như vậy xứng đáng để thờ hoặc lưu niệm các danh nhân văn hóa của dân tộc
chứ không phải để họp chợ?
Câu chuyện thứ tư:
Khoảng từ năm 1943 -1945, để tránh máy bay Nhật
ném bom Hà Nội, GS Hoàng Xuân Hãn đã theo trường Đại học Hà Nội vào giảng dạy ở Thanh Hóa. Vào thời kỳ này GS đã tranh thủ đi
khảo cứu khắp vùng Thanh - Nghệ -Tĩnh, và đã phát hiện được nhiều di tích lịch
sử quý báu.
Cuối năm 1946, trong thời kỳ
toàn quốc kháng chiến, một làn sóng người tản cư và việc tiêu thổ kháng chiến
diễn ra rầm rộ ở các đô thị, nhất là ở Hà Nội. Nhiều sách báo được bán làm giấy
loại khắp đường phố Hà Nội và các tỉnh thành, trong đó có nhiều sách quý. GS
Hoàng Xuân Hãn đã dành nhiều thời gian để tìm mua lại và cứu vớt được nhiều
sách quý về lịch sử và văn học Việt Nam thời trung đại.
GS Hoàng Xuân Hãn khảo cứu và
hiệu đính Truyện Kiều với quan điểm
"tầm nguyên", nghĩa là cố gắng tái tạo lại Truyện Kiều gần với bản gốc của Nguyễn Du đã bị thất lạc. Sách Kiều
tầm nguyên của GS gồm có 5 phần:
- Phần thơ Kiều phiên âm ra quốc
ngữ từ bản Kiều Nôm mà GS đã dựng lại.
- Phần hiệu đính, chú thích và
khảo dị viết dưới các câu thơ.
- Phần dịch ra Quốc ngữ bản Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài
Nhân.
- Phần bảng chỉ vần Kiều.
- Phần so sánh 8 bản Kiều mà
GS đã dùng để hiệu đính, sau khi đánh giá các bản còn lại đều chép ra từ các bản
đó.
8 bản đó là:
1. Bản Nôm Duy Minh Thị -1872.
2. Bản Quốc ngữ của Trương
Vĩnh Ký -1875.
3. Bản Nôm Kiều Oánh Mậu -
1902.
4. Bản Quốc ngữ của Phạm Kim Chi -1917.
5. Bản Nôm Huế ( Microfilm của
EFEO)
6. Bản Nôm Liễu Văn Đường -
1871.
7. Bản Nôm Thịnh Mỹ Đường -
1879.
8. Bản Nôm Thịnh Văn Đường
-1882.
Trong 8 bản trên, trong Kiều tầm nguyên, sẽ chỉ in một bản duy
nhất là bản Duy Minh Thị (1872), vì GS đánh giá nó gần bản gốc nhất.
Với một thái độ nghiêm túc, tỉ
mỉ, khách quan; bằng phương pháp thống kê và văn bản học; với vốn chữ Hán Nôm
uyên thâm; với những hiểu biết về tiếng Việt và đặc biệt tiếng Nghệ Tĩnh cách
đây hơn 250 năm, GS đã khảo cứu hiệu chỉnh bản Kiều Nôm và bản Kiều Quốc Ngữ
theo ngôn ngữ người Việt thời Nguyễn Du sáng tác Truyện Kiều. Vì vậy, khi đọc Kiều
tầm nguyên bằng quốc ngữ ta thấy nhiều từ khác xa với bản quốc ngữ của nhiều
tác giả hiện nay. Tôi xin dẫn chứng một số trường hợp:
- Câu 28 : "Sắc đành Trọi một, tài đành họa hai". Chữ Trọi ở đây có nghĩa là duy nhất, một
mình. Đây là một từ cổ mà ngày nay ta chỉ còn dùng trong từ ghép Trơ trọi.
- Câu 77 :" Sắm sanh Níp tử xe châu". Chữ Níp là từ cổ ở vùng Nghệ Tĩnh chỉ cái
rương, cái hòm làm bằng gỗ. Ở Nghệ Tĩnh thì cái quan tài được gọi là cái hòm, tức
là cái Níp. Còn chữ Nếp trong các bản quốc ngữ hiện nay thì
không có nghĩa là cái hòm hay cái quan tài mà chỉ có 3 nghĩa : gạo Nếp, Nếp gấp của giấy hoặc vải và nề Nếp gia phong mà thôi.
- Câu 636 :" Ngưng hoa Bụng thẹn, trông gương mặt dày". GS
đã thay chữ Bóng trong các bản Quốc
ngữ hiện nay bởi chữ Bụng đúng nghĩa
và đúng văn cảnh hơn; và đó cũng là hai cách đọc của cùng một chữ Nôm.
- Câu 1265 :" Búi tình đòi đoạn vò tơ". GS
đã thay chữ Mối tình bởi Búi tình, phản
ảnh đúng tâm trạng của Thúy Kiểu hơn và cũng là hai cách phiên âm của một chữ
Nôm.
- Câu 1951 : Quản chi Trên gác dưới duềnh. GS đã thay cụm từ Lên thác xuống ghềnh bởi cụm từ Trên các dưới duềnh hợp với văn cảnh và
tâm trạng của Thúc Sinh lúc chia tay Thúy Kiều và cũng phù hợp với cách phiên
âm của chữ Nôm. Nhà thơ Vương Trọng đã phân tích vì sao Ban văn bản Truyện Kiều của Hội Kiều học Việt Nam đã
chọn câu 1951 là Quản chi Trên gác dưới
duềnh được đăng trên báo Văn nghệ số
34, ngày 22 tháng 8 năm 2015. Tôi không thể kể hết hàng trăm ví dụ như trên
trong Kiều tầm nguyên của GS Hoàng
Xuân Hãn.
Khoảng năm 1995-1996, nhà báo
Thụy Khuê ở Pháp đã phỏng vấn GS Hoàng Xuân Hãn về Kiều tầm nguyên. Trong một thời gian dài, trên đài phát thanh RFI của
Pháp, cứ vào các buổi tối cuối tuần , GS Hoàng Xuân Hãn lại trả lời phỏng vấn
và nói chuyện về Kiều tầm nguyên với
thính giả.
Rất tiếc là trong khi GS chưa hoàn tất bản thảo
và in ấn Kiều tầm nguyên thì GS đã đột
ngột ra đi vào ngày 10 tháng 3 năm 1996 tại Paris. Bản thảo Kiều tầm nguyên của GS Hoàng Xuân Hãn với
hơn 500 trang viết tay của GS, kết quả của hơn 50 năm nghiên cứu Truyện Kiều của GS chưa được ra mắt giới
nghiên cứu và bạn đọc trong dịp Việt Nam và toàn thế giới kỷ niệm 250 năm ngày
sinh của thi hào Nguyễn Du theo nghị quyết
của UNESCO.
Chúng tôi mong muốn Bộ Văn
hóa, Viện Văn học, viện Hán Nôm và Hội Kiều Học Việt Nam giúp đỡ gia đình GS
Hoàng Xuân Hãn ở Paris sớm cho Kiều tầm
nguyên được ra mắt giới nghiên cứu và độc giả trong và ngoài nước./.
HOÀNG XUÂN KHÓA
|
GIÁO SƯ HOÀNG XUÂN HÃN VỚI NGUYỄN DU VÀ “TRUYỆN KIỀU”
LẠI BÀN VỀ NƠI AN TÁNG ĐẠI THI HÀO NGUYỄN DU
LTS: Mai Văn Hoan là Nhà giáo, Nhà thơ, Nhà Kiều học được nhiều người yêu mến. Riêng về Truyện Kiều, Nguyễn Du anh đã xuất bản nhiều công trình khảo cứu sắc sảo. Xin giới thiệu với bạn đọc một bài viết mới của anh theo thư đặt bài của Tạp chí Văn hóa Hà Tĩnh.
Một số bài viết đề cập đến nơi an táng Đại thi hào Nguyễn Du gần đây chủ yếu dựa vào Gia phả họ Nguyễn Tiên Điền. Gia phả ghi: “Năm Canh Thìn (1820) Gia Long qua đời, Minh Mạng nối ngôi. Lúc này Nguyễn Du được cử đi làm chánh sứ sang nhà Thanh báo tang và cầu phong nhưng ông bị bệnh dịch chết ngày mồng 10 tháng 8 âm lịch (16 tháng 9 năm 1820). Nguyễn Du mất ở Kinh, lúc đầu chôn ở xã An Ninh, huyện Quảng Điền, tỉnh Thừa Thiên. Được tin Nguyễn Du qua đời, quan lại ở Kinh nhiều người làm câu đối phúng viếng, hết lời ca ngợi tài năng, đức độ của ông: Nhất viện cầm tôn nhân ký khứ/ Đại gia văn tự thế thanh truyền (Rượu đàn đầy viện người đi vắng/ Văn tự hơn đời tiếng dội vang); Nhất đại tài hoa, vi sứ, vi khanh, sinh bất thiểm/ Bách niên sự nghiệp, tại gia, tại quốc, tử do vinh (Một kiếp tài hoa, làm sứ, làm khanh, sinh chẳng thẹn/ Trăm năm sự nghiệp, ở nhà, ở nước, chết còn vinh). Năm Giáp Thân (1824), di cốt của ông được cải táng về quê nhà là làng Tiên Điền, Hà Tĩnh”. Tuy nhiên, không phải điều gì được chép trong gia phả đều chính xác. Vì vậy, việc sử dụng những ghi chép trong gia phả cần phải hết sức thận trọng. Về địa điểm an táng Nguyễn Du Gia phả ghi “lúc đầu chôn ở xã An Ninh, huyện Quảng Điền, tỉnh Thừa Thiên là thiếu chính xác. Xã An Ninh thuộc huyện Hương Trà chứ không phải thuộc huyện Quảng Điền. Thời Gia Long gọi tỉnh Thừa Thiên là doanh (dinh) Quảng Đức. Khi Nguyễn Du mất, Minh Mạng lên ngôi mới được 7 tháng nên ông chưa thể thay đổi gì nhiều. Mãi đến 12 năm sau (1832) ông mới đổi doanh Quảng Đức thành phủ Thừa Thiên và chia thành 6 huyện: Quảng Điền, Phong Điền, Hương Trà, Hương Thủy, Phú Vang, Phú Lộc (thời Gia Long chỉ có 3 huyện: Quảng Điền, Hương Trà, Phú Vang). Điều đó chứng tỏ Gia phả họ Nguyễn Tiên Điền do người đời sau chứ không phải là người cùng thời với Nguyễn Du biên soạn nên việc nhầm lẫn không thể tránh khỏi. Riêng địa danh An Ninh là chính xác. An Ninh nguyên là một xã hình thành trước khi xuất hiện sách Ô Châu cận lục (1555), đến thế kỷ XVIII mới tách làm hai: An Ninh thượng và An Ninh hạ. Trong sách Phủ biên tạp lục của Lê Quý Đôn có ghi: “An Ninh hạ và An Ninh thượng thuộc tổng An Ninh, huyện Hương Trà”. Dựa vào địa danh xã An Ninh, nhà nghiên cứu Hồ Đắc Duy đã thực hiện công trình Đi tìm nơi an táng của thi hào Nguyễn Du tại Huế (thuyết trình ngày 16-11-2008 tại Cung Văn hóa Lao động TPHCM và đăng trên báo Văn hóa Phật giáo số 131 ngày 16/6/2011). Ông Hồ Đắc Duy về Huế khảo sát và nhờ một số người giỏi phong thủy tác nghiệp, đã đi đến kết luận: “Mộ cũ Nguyễn Du là tiền thân của ngôi mộ Thượng thư Bộ công Hoàng Hữu Thường, thuộc Bàu Đá, làng An Ninh thượng, phía tả sông Bạch Yến”. Nhưng đó cũng chỉ mới là giả thuyết, chưa có cơ sở khoa học đủ sức thuyết phục. Thật khó tin gia đình một vị thượng thư lại chọn nơi từng có kẻ yên nghỉ để an táng người thân của mình, dù thế đất ở đó có tốt đến mấy đi nữa. Sư thầy Lương Phương (năm nay đã 86 tuổi) ở chùa Phước Duyên, bên cạnh cánh đồng có ngôi mộ Thượng thư Hoàng Hữu Thường cũng xác nhận như vậy. Sư nói: Không thể! Không thể! Còn cụ Nguyễn Đức Pha (trên 70 tuổi) người làng An Ninh thượng khẳng định: Trước 1975, tục truyền khu vực nghĩa địa thuộc xã An Ninh chỉ cho phép người trong xã chôn cất, Vì vậy, theo cụ: “Nơi an táng Nguyễn Du ít có khả năng ở cánh đồng Bàu Đá, làng An Ninh thượng”.
 |
| Thi sĩ MAI VĂN HOAN |
Một số bài viết đề cập đến nơi an táng Đại thi hào Nguyễn Du gần đây chủ yếu dựa vào Gia phả họ Nguyễn Tiên Điền. Gia phả ghi: “Năm Canh Thìn (1820) Gia Long qua đời, Minh Mạng nối ngôi. Lúc này Nguyễn Du được cử đi làm chánh sứ sang nhà Thanh báo tang và cầu phong nhưng ông bị bệnh dịch chết ngày mồng 10 tháng 8 âm lịch (16 tháng 9 năm 1820). Nguyễn Du mất ở Kinh, lúc đầu chôn ở xã An Ninh, huyện Quảng Điền, tỉnh Thừa Thiên. Được tin Nguyễn Du qua đời, quan lại ở Kinh nhiều người làm câu đối phúng viếng, hết lời ca ngợi tài năng, đức độ của ông: Nhất viện cầm tôn nhân ký khứ/ Đại gia văn tự thế thanh truyền (Rượu đàn đầy viện người đi vắng/ Văn tự hơn đời tiếng dội vang); Nhất đại tài hoa, vi sứ, vi khanh, sinh bất thiểm/ Bách niên sự nghiệp, tại gia, tại quốc, tử do vinh (Một kiếp tài hoa, làm sứ, làm khanh, sinh chẳng thẹn/ Trăm năm sự nghiệp, ở nhà, ở nước, chết còn vinh). Năm Giáp Thân (1824), di cốt của ông được cải táng về quê nhà là làng Tiên Điền, Hà Tĩnh”. Tuy nhiên, không phải điều gì được chép trong gia phả đều chính xác. Vì vậy, việc sử dụng những ghi chép trong gia phả cần phải hết sức thận trọng. Về địa điểm an táng Nguyễn Du Gia phả ghi “lúc đầu chôn ở xã An Ninh, huyện Quảng Điền, tỉnh Thừa Thiên là thiếu chính xác. Xã An Ninh thuộc huyện Hương Trà chứ không phải thuộc huyện Quảng Điền. Thời Gia Long gọi tỉnh Thừa Thiên là doanh (dinh) Quảng Đức. Khi Nguyễn Du mất, Minh Mạng lên ngôi mới được 7 tháng nên ông chưa thể thay đổi gì nhiều. Mãi đến 12 năm sau (1832) ông mới đổi doanh Quảng Đức thành phủ Thừa Thiên và chia thành 6 huyện: Quảng Điền, Phong Điền, Hương Trà, Hương Thủy, Phú Vang, Phú Lộc (thời Gia Long chỉ có 3 huyện: Quảng Điền, Hương Trà, Phú Vang). Điều đó chứng tỏ Gia phả họ Nguyễn Tiên Điền do người đời sau chứ không phải là người cùng thời với Nguyễn Du biên soạn nên việc nhầm lẫn không thể tránh khỏi. Riêng địa danh An Ninh là chính xác. An Ninh nguyên là một xã hình thành trước khi xuất hiện sách Ô Châu cận lục (1555), đến thế kỷ XVIII mới tách làm hai: An Ninh thượng và An Ninh hạ. Trong sách Phủ biên tạp lục của Lê Quý Đôn có ghi: “An Ninh hạ và An Ninh thượng thuộc tổng An Ninh, huyện Hương Trà”. Dựa vào địa danh xã An Ninh, nhà nghiên cứu Hồ Đắc Duy đã thực hiện công trình Đi tìm nơi an táng của thi hào Nguyễn Du tại Huế (thuyết trình ngày 16-11-2008 tại Cung Văn hóa Lao động TPHCM và đăng trên báo Văn hóa Phật giáo số 131 ngày 16/6/2011). Ông Hồ Đắc Duy về Huế khảo sát và nhờ một số người giỏi phong thủy tác nghiệp, đã đi đến kết luận: “Mộ cũ Nguyễn Du là tiền thân của ngôi mộ Thượng thư Bộ công Hoàng Hữu Thường, thuộc Bàu Đá, làng An Ninh thượng, phía tả sông Bạch Yến”. Nhưng đó cũng chỉ mới là giả thuyết, chưa có cơ sở khoa học đủ sức thuyết phục. Thật khó tin gia đình một vị thượng thư lại chọn nơi từng có kẻ yên nghỉ để an táng người thân của mình, dù thế đất ở đó có tốt đến mấy đi nữa. Sư thầy Lương Phương (năm nay đã 86 tuổi) ở chùa Phước Duyên, bên cạnh cánh đồng có ngôi mộ Thượng thư Hoàng Hữu Thường cũng xác nhận như vậy. Sư nói: Không thể! Không thể! Còn cụ Nguyễn Đức Pha (trên 70 tuổi) người làng An Ninh thượng khẳng định: Trước 1975, tục truyền khu vực nghĩa địa thuộc xã An Ninh chỉ cho phép người trong xã chôn cất, Vì vậy, theo cụ: “Nơi an táng Nguyễn Du ít có khả năng ở cánh đồng Bàu Đá, làng An Ninh thượng”.
Được sự đồng ý của Hội Kiều học
VN, ngày 12-8-2017 tại trụ sở LH các Hội VHNT Thừa Thiên Huế (26 Lê Lợi) Chi
Hội Kiều học Bình - Trị - Thiên tổ chức Lễ ra mắt. Sáng hôm đó có ông Nguyễn
Dung – Phó Chủ tịch UBND tỉnh Thừa Thiên Huế cùng các nhà văn Tô Nhuận Vỹ,
Nguyễn Khắc Phê, Nguyễn Đắc Xuân… đến dự. Tại đây, vấn đề nơi an táng Nguyễn Du
lại được đề cập. Ông Nguyễn Dung hứa sẽ trực tiếp chỉ đạo nhanh chóng xây dựng
khu tưởng niệm Nguyễn Du ở Huế - nơi Đại thi hào sống 12 năm, để lại nhiều dấu
ấn trong sáng tác thơ văn, đặc biệt là tập thơ Nam Trung tạp ngâm. Khu tưởng niệm Nguyễn Du sẽ là một điểm nhấn quan
trọng trong tổng thể du lịch Huế. Ngày 22/1/2018 UBND TP. Huế thể theo đề xuất
của ông Dương Phước Thu đã đăng cai tổ chức buổi tọa đàm, xác định địa điểm an
táng Nguyễn Du với sự tham gia của các nhà nghiên cứu văn hóa, lịch sử: Đỗ
Bang, Nguyễn Xuân Hoa, Trần Đại Vinh… Theo ông Dương Phước Thu, từ ngôn truyền của
người đời trước, con cháu họ Mai Khắc và bà con ở Hậu Thôn, thuộc An Ninh hạ
(nay là phường Kim Long, Tp Huế) vẫn bảo vệ chỗ an táng cụ Du Đức hầu (tước của
Nguyễn Du). Người dân Hậu Thôn vẫn coi đó là nơi linh thiêng, không ai dám xâm
phạm. Ông Mai Khắc Chính (chắt nội của cụ Mai Khắc Đôn), cho hay: “Một lần, cha
tôi (ông Mai Khắc Lưu) chỉ gò đất ở Bàu Đá nói rằng, đó là nơi an táng Du Đức hầu.
Từ đó tôi luôn tâm nguyện giữ gìn khu đất này”. Các nhà nghiên cứu có mặt trong
buổi tọa đàm hôm đó thống nhất: Việc tìm kiếm nơi từng an táng Đại thi hào
Nguyễn Du tại Huế là việc làm cần thiết, tuy nhiên những cứ liệu khoa học ấy là
chưa đủ, cần tiếp tục nghiên cứu để có thể khẳng định chắc chắn đó là nơi từng
an táng Nguyễn Du. Kết luận tại buổi tọa đàm, ông Nguyễn Đăng Thạnh, Phó Chủ
tịch UBND TP. Huế cho rằng: Buổi tọa đàm là cơ sở đầu tiên để tiến hành những
bước tìm hiểu, nghiên cứu tiếp theo. Cần tổ chức hội thảo khoa học với sự tham
gia của các nhà nghiên cứu về Nguyễn Du ở Việt Nam
Việc tìm cho ra nơi an táng Nguyễn Du ở Huế một cách chính xác là điều
gần như không tưởng, còn khó hơn cả “đáy bể mò kim”. Nhưng điều có thể khẳng
định một cách chắc chắn là: Nguyễn Du mất ở Huế và an táng tại khu vực xã An
Ninh, huyện Hương Trà (nay thuộc phường Kim Long, Tp Huế). Trong khi tiếp tục
nghiên cứu, tìm hiểu, khảo sát, tổ chức hội thảo… tình Thừa Thiên Huế và Thành
phố Huế cần gấp rút lập dự án xây dựng khu tưởng niệm Nguyễn Du để dân chúng và
khách du lịch trong ngoài nước sớm được tham quan, chiêm bái.
Có thể lựa chọn một trong hai địa điểm sau:
1.Văn Thánh (thuộc Hương Long, Tp Huế) đất đai để trống còn nhiều, nơi
có phong cảnh đẹp (gần đường, gần sông Hương), nơi tôn vinh những danh tài thời
nhà Nguyễn. Nguyễn Du xứng đáng được tôn vinh ở đây. Văn Thánh cách cánh đồng Bàu Đá của An Ninh thượng (một
trong hai địa điểm được cho là nơi an táng Nguyễn Du) không xa. Nếu có khu
tưởng niệm Nguyễn Du, Văn Thánh sẽ là nơi thu hút nhiều khách tham quan.
2. Hậu Thôn, An Ninh hạ, phường Kim Long, Tp Huế, dọc theo đường Nguyễn
Hoàng, qua cầu, rẽ phải, theo đường Lý Nam Đế khoảng 400m, đến nhà thờ dòng họ
Mai Khắc ở Hậu Thôn, thẳng ra phía cánh đồng chừng 200m. Ở đây, đã có sẵn ngôi
“mộ vọng” tương truyền của Du Đức hầu (Nguyễn Du). Bên cạnh là lăng bà Nguyễn
Thị Trường (vợ vua Minh Mạng). Trong xóm Hậu Thôn có nhà thờ họ Mai Khắc. Cạnh
nhà thờ họ Mai Khắc là ngôi nhà rường khá đẹp. Trong ngôi nhà rường có điện thờ
ông Mai Khắc Đôn và bà Mai Thị Vàng (vợ vua Duy Tân)… Tất cả làm thành một cụm
di tích lịch sử khá đặc biệt. Không hiểu sao cho đến nay ngành du lịch Thừa
Thiên Huế chưa tiến hành khai thác. Thật là uổng phí!
Công trình khu tưởng niệm Nguyễn Du có thể với quy mô vừa hoặc nhỏ, song
nên có bức tượng Nguyễn Du (có thể phỏng theo bức tượng ở vườn lưu niệm Nguyễn
Du ở Tiên Điền, Nghi Xuân, Hà Tĩnh thu nhỏ; ngôi mộ đơn sơ (có thể lấy nguyên
mẫu ngôi mộ khi chưa sửa sang của Nguyễn Du ở Tiên Điền, Nghi Xuân, Hà Tĩnh);
văn bia khắc vắn tắt thân thế, sự nghiệp Nguyễn Du. Trồng một cây hồng tiến (do
Nguyễn Du mang giống từ Trung Quốc về), trồng vài khóm cúc, vài khóm lựu, vài
khóm trà mi… (là những thứ hoa từng được Nguyễn Du nhắc đến trong Truyện Kiều). Nếu có thể nên dựng bia,
khắc những câu thơ của Nguyễn Du viết về Huế theo lối thư pháp, như: Hương Giang nhất phiến nguyệt/ Kim cổ hứa
đa sầu (Sông Hương một mảnh trăng/
Xưa nay gợi không biết bao nhiêu mối sầu); Hương
Cần quan đạo liễu thanh thanh/ Giang bắc, giang nam vô hạn tình (Hương Cần
dương liễu rập rờn xanh/ Bến bắc, bến nam vô hạn tình… ); Cổ tự thu mai hoàng diệp lý/ Tiên triều tăng lão bạch vân trung
(Chùa xưa lá thu vàng phủ kín/ Triều cũ tăng già bạc mây bông – Vọng Thiên Thai
tự) ở các địa điểm: Công viên bên bờ bắc sông Hương, trước sân chùa Thiên Thai,
phía nam cầu Hương Cần.
Những người yêu mến, ngưỡng mộ tài năng thi ca của Đại thi hào Nguyễn Du
trong và ngoài nước rất mong sự quan tâm chỉ đạo xây dựng Khu tưởng niệm Nguyễn
Du ở Huế của lãnh đạo tỉnh Thừa Thiên Huế và Thành phố Huế càng sớm càng tốt.
Huế, tháng 4-2018
Mai Văn Hoan
PHƯƠNG TIỆN GIAO THÔNG CỦA THÚY KIỀU
Nàng Kiều sống
vào những năm Gia Tĩnh Triều Minh bên Trung Quốc, tính ra cách đây ngót 500 năm.
Thời đó chưa có tàu hoả, chưa có ô tô, còn máy bay chưa xuất hiện trong ý tưởng
của các nhà khoa học. Tất nhiên phượng tiện giao thông ngày đó nghèo hơn và tốc
độ chậm hơn rất nhiều so với các phương tiện đi lại ngày nay.Vấn đề đặt ra: Thuý
Kiều đã sử dụng các loại phương tiện giao thông nào, và mỗi loại sử dụng bao
nhiêu lần.
Dọc theo cuộc
đời lưu lạc mười lăm năm của Thuý Kiều, nếu để ý nhận xét, ta sẽ thấy được nàng
sử dụng các phương tiện sau đây:
A – Đi Xe.
Đó là loại xe
do ngựa kéo khi Mã Giám Sinh đưa nàng đi từ Bắc Kinh về Lâm Tri, suốt một tháng
trời. Chúng ta kết luận được như vậy là nhờ các câu: “Đoạn trường thay, lúc phân
kỳ. Vó câu khấp khểnh, bánh xe gập ghềnh” là nói khi chia tay, còn trên đường
thì: “Đùng đùng gió giục, mây vần. Một xe trong cõi hồng trần như bay”. Và “Lâm
Tri vừa một tháng tròn tới nơi” . Đây là loại xe dùng để đón dâu, chắc là sang
trọng, nên được gọi là “xe châu”: “xe châu dừng bánh cửa ngoài . Phía trong bỗng
có một người bước ra”. Là nàng Kiều gặp mụ Tú Bà đấy. Trong mười lăm năm lưu lạc,
đây là lần duy nhất nàng Kiều đi xe.
B – Đi Ngựa:
Nàng Kiều đi ngựa hai lần. Lần đầu tiên là lẩn trốn
theo Sở Khanh:
“ Cùng nhau lẻn bước xuống lầu. Song song ngựa trước, ngựa sau một đàn”.Tất nhiên cuộc lẻn trốn không thành, bị Tú Bà bắt về tiếp khách. Lần thứ hai nàng đi ngựa sau khi bị bọn Khuyển Ưng đánh thuốc mê ; “Vực ngay lên ngựa tức thì. Phòng đào, viện sách bốn bề lửa dong”.
“ Cùng nhau lẻn bước xuống lầu. Song song ngựa trước, ngựa sau một đàn”.Tất nhiên cuộc lẻn trốn không thành, bị Tú Bà bắt về tiếp khách. Lần thứ hai nàng đi ngựa sau khi bị bọn Khuyển Ưng đánh thuốc mê ; “Vực ngay lên ngựa tức thì. Phòng đào, viện sách bốn bề lửa dong”.
C - Đi kiệu.
Theo thứ tự thời gian, ta có:
1 - Đi kiệu về nhà trọ (trú phường) với Mã Giám Sinh:
“Kiệu hoa đâu đã đến ngoài. Quản huyền đâu đã giục người sinh li”.
2 -
Đi kiệu về với Thúc Sinh sau khi thắng kiện và được Thúc Ông chấp nhận: “ Kíp
truyền sắm sử lễ công. Kiệu hoa cất gió, đuốc hồng điểm sao”.
3 -
Bạc Hạnh thuê kiệu rước vào lầu xanh ở Châu Thai: “Mượn người thuê kiệu rước nàng.
Bạc đem mặt bạc kiếm đường cho xa”.
4 -
Đi kiệu về đại bản doanh Từ Hải: “Dựng cờ, nổi nhạc lên đàng. Trúc tơ trổi trước,
kiệu vàng cất sau”.
5 -
Đi kiệu xuống thuyền Thổ Quan: “Kiệu hoa áp thẳng xuống thuyền. Lá màn rũ thấp,
ngọn đèn khêu cao”.
6 - Đi kiệu cùng cả nhà sau khi gặp nhau ở thảo am bên
sông Tiền Đường:
“ Kiệu hoa giục giã tức thì. Vương ông dạy rước cùng về
một nơi”.
D- Đi thuyền:
1- Đi thuyền theo bọn Khuyển, Ưng từ Lâm Tri về Vô Tích:
“ Khuyển , Ưng đã đắt mưu gian/ Vực nàng đưa xuống để an dưới thuyền/ Buồm cao
lèo thẳng cánh suyền/ Đè chừng huyện Tích băng miền vượt sang…”.
2 – Đi thuyền cùng Bạc Hạnh đến Châu Thai: “ Thuyền vừa
áp thẳng tới nơi. Bạc sinh lên trước tìm nơi mọi ngày”.
3 – Đi thuyền xuống sông Tiền Đường cùng Thổ quan: “
Kiệu hoa áp thẳng xuống thuyền. Lá màn rủ thấp, ngọn đèn khêu cao”.
4 – Đi thuyền khi được ngư phủ cùng Giác Duyên vớt lên:
“ Trên mui lướt mướt áo là. Tuy dầm hơi nước chưa loà bóng gương” .
Trong mười lăm
năm lưu lạc, Thuý Kiều có một chuyến đi bộ dài nhất là đêm trốn khỏi Quan Âm Các
đi về Chiêu Ẩn Am gặp Giác Duyên.
Để dễ nhớ nội
dung này, ta diễn ra thơ lục bát:
Người ta xe, ngựa thì vui
Thuý Kiều xe, ngựa ngậm ngùi, gian truân
Thuý Kiều xe, ngựa ngậm ngùi, gian truân
Nổi chìm trong cuộc trầm luân
Kiệu hoa sáu chuyến, ba lần lệ rơi.
- Biệt quê, thương chửa hết lời
"Kiệu hoa đâu đã đến
ngoài", giục đi
- Sắc, tài thắng kiện Lâm Tri
"Kiệu hoa cất
gió" ai bì xênh xang.
- "Mượn
người thuê kiệu rước nàng"
Châu Thai, Bạc Hạnh tìm đàng trốn mau.
- Trúc tơ trước,
kiệu vàng sau
Chờ Từ Công chỉ ít lâu, phỉ nguyền.
- Mất chồng,
Tôn Hiến ép duyên
"Kiệu hoa áp thẳng
xuống thuyền" thổ quan
- Gặp nàng
nương chốn thảo am
"Kiệu hoa giục
giã" cả đoàn về mau
- Sở Khanh kế
hiểm, mưu sâu
"Song song ngựa trước
ngựa sau " lừa nàng
- "Khuyển,
Ưng đã đắt mưu gian"
"Vực ngay lên ngựa"
mơ màng thuốc mê
- Bán mình,
nàng phải theo xe
Giám Sinh họ Mã dẫn về Lâm Tri
Thuyền thì bốn lượt từng đi:
Lần đầu mê thuốc biết gì Kiều ơi
Lần hai Bạc Hạnh nuốt lời
“Thuyền vừa áp thẳng tới nơi” bán nàng.
Lần ba, lần bốn Tiền Đường
Một thuyền oan nghiệt, cưu mang một thuyền.
VƯƠNG TRỌNG
ĐỐ KIỀU
LTS: Nhà xuất bản Hội nhà văn vừa xuất bản tập sách khảo luận, trao đổi: "Truyện Kiều, Nguyễn Du, ở trong còn lắm điều hay" của nhà thơ Vương Trọng. Đây là một tập sách rất đáng để những người yêu mến Nguyễn Du và Truyện Kiều tìm đọc. Xin giới thiệu với bạn đọc bài " Đố Kiều" đăng trong tập sách này để thưởng lãm.
Nam
 |
| Nhà thơ Vương Trọng đọc thơ tại Khu di tích Nguyễn Du trong Ngày thơ Việt Nam lần thứ Nhất (2003) ở Nghi Xuân-Hà Tĩnh Ảnh: Thái Văn Sinh |
Trong lịch sử văn học Việt Nam, không
có một tác phẩm nào có tính phổ cập rộng lớn như "Truyện Kiều" của Đại
thi hào Nguyễn Du. Không thể thống kê hết số người thuộc toàn bộ 3254 câu, và
khó tìm được một người dân Việt Nam mà không thuộc một vài đoạn, một vài câu Kiều.
Thế kỷ này qua thế kỷ khác, dân ta mê rồi nghĩ ra các cách thưởng thức
"Truyện Kiều". Nếu như Vịnh Kiều, Bình Kiều là công việc của giới nhà
Nho, trí thức, thì Ngâm Kiều, Lẩy Kiều, Bói Kiều... và đặc biệt là Đố Kiều được
quần chúng bình dân tham gia rộng rãi.
Đố Kiều là một trò chơi văn nghệ dân gian
dưới hình thức đối đáp, nghĩa là một bên hỏi, một bên trả lời, mỗi bên thường
là một nhóm, một đội...Có điều đặc biệt là khi chơi trò Đố Kiều, cả người ra đố
và giải đố thường dùng thơ, chủ yếu là thể lục bát, để chuyển tải ý của mình.
Trò chơi Đố Kiều xẩy ra nhiều nơi, dưới nhiều hình thức khác nhau, nhưng ở vùng
quê Nghệ Tĩnh trước đây chủ yếu diễn ra trong các cuộc hát Phường vải. Hát Phường
vải là hình thức hát đối đáp gồm hai nhóm người, một bên là các cô gái địa
phương ngồi quay xa dệt vải, một bên là các chàng trai tứ chiếng tụ tập lại. Nội
dung hát đố, giải trong hát Phường vải gồm nhiều đề tài khác nhau, nhưng Đố Kiều
luôn luôn chiếm một vị trí quan trọng. Điều khó của người giải đố là sau khi
nghe đố xong, chỉ một thời gian thật ngắn phải có lời đáp. Bởi vậy trò chơi này
đòi hỏi những người tham gia không những thuộc, hiểu "Truyện Kiều",
mà phải có phản ứng nhanh trong việc diễn tả ý của mình dưới thể thơ lục bát, đồng
thời cần có giọng ngâm, giọng hát hay. Sự thật khó tìm được một người toàn tài
như vậy, mà trong các bên dự thi Đố Kiều phải phân công nhau, để cho từng người
thể hiện sở trường của mình. Thông thường trong thành viên mỗi đội, ngoài số
nam thanh nữ tú ra, mỗi bên còn mời một vài người không phân biệt tuổi tác, thường
là cụ đồ Nho hoặc cậu tú, cậu cử...thông thuộc "Truyện Kiều", gánh
vác nhiệm vụ mách lời, các chàng trai, cô gái tốt giọng có khi chỉ là người
"phát ngôn"!
Nội dung đầu tiên các câu hát Đố Kiều quan
tâm là thử thách sự thông thuộc, hiểu biết của người giải đố về "Truyện Kiều".
Loại câu đó ấy thường ngắn gọn buộc người giải đố phải tìm một câu, một đoạn
nào đó có ý theo yêu cầu của người đố. Có khi bản thân câu đố không khó nhưng
vì phải trả lời ngay nên đến cả những nhà "Kiều học" cũng phải lúng
túng. Sau đây là một số ví dụ.
Đố: "Truyện Kiều" anh đã thuộc lòng
Chỗ nào tơ liễu mà không buông mành?
Ở câu này, người ra đố đi từ nhận xét rằng,
không ai mê Truyện Kiều mà không thuộc câu "Lơ
thơ tơ liễu buông mành/ Con oanh học nói trên cành mỉa mai", nên hễ nhắc
hai chữ tơ liễu là thế nào buông mành cũng hiện lên. Vả lại, trong
"Truyện Kiều" có rất nhiều từ liễu,
từ tơ nhưng tơ liễu thì chỉ xuất hiện ba lần, "tơ liễu mà không buông
mành" chỉ có hai lời giải:
Dưới cầu nước chảy trong
veo
Trên cầu tơ liễu bóng chiều thướt tha!
Và: Chừng
xuân tơ liễu còn xanh
Nghĩ mình chưa thoát khỏi vành ái ân.
Trong
trò chơi đố Kiều, loại câu đố mà lời giải là một câu Kiều là rất phổ biến:
Đố:
"Truyện Kiều" anh đã thuộc
làu
Đố anh kể được một câu năm
người?
Giải: "Này chồng, này mẹ, này cha
Này là em ruột, này là em
dâu"!
Đố:
"Truyện Kiều" anh đã thuộc
lòng
Đố anh đọc được một dòng toàn
Nho?
Giải: "Hồ công quyết kế thừa cơ
Lễ tiên, binh hậu khắc cờ tập
công"!...
Nhưng có nhiều câu đố đòi hỏi lời giải
không phải là một câu Kiều, mà là sự tổng hợp của những câu, những đoạn khác
nhau. Cái khó của lời giải loại này là không chỉ thống kê các câu Kiều, mà phải
xử lý vần để lời giải là một đoạn thơ:
Đố:
Nàng Kiều lưu lạc gian truân
Với người tình, đã mấy lần chia
tay?
Giải:
"Dùng dằng một bước một xa"
Chia tay Kim Trọng châu sa đẫm
ngày
"Chén đưa nhớ buổi hôm nay"
Chia tay chàng Thúc hẹn ngày năm
sau
"Đành rằng chờ đó ít
lâu"
Chia tay Từ Hải, lòng đau nhớ
nhà
Chiếc thân bèo nổi, sóng sa
Ba lần ly biệt xót xa, tội tình!
Cũng có khi người ra đố không chỉ dùng một
vài lời ngắn gọn, mà dùng nhiều câu dắt dẫn, đưa đẩy để giới thiệu mình hoặc để
tỏ tình, trước khi vào nội dung cần đố:
Nữ:
"Trăm năm tính cuộc vuông tròn
Phải dò cho đến ngọn nguồn
lạch sông"
Phải đâu mèo mả, gà đồng
Thuyền quyên muốn hỏi
anh hùng trước sau:
"Ba quân chỉ ngọn cờ
đào
Đạo ra Vô Tích, đạo vào
Lâm Tri"
Thế còn một đạo làm chi?
Trai anh hùng giải được,
gái nữ nhi chịu tài.
Vì ai chiếc lá lìa cành
Khi săn như chỉ, khi
mành như tơ
Trót công rày đợi mai chờ
"Phải người trăng
gió vật vờ hay sao"
"Ba quân chỉ ngọn cờ
đào
Đạo ra Vô Tích, đạo vào
Lâm Tri"
Ắt còn một đạo binh uy
Ở nhà giữ chốn biên thuỳ
cho nghiêm
Anh hùng tỏ với thuyền
quyên
"Chữ tình càng mặn,
chữ duyên càng nồng"!
Trong loại câu đố này, người ra đố và giải
đố dùng những câu Kiều nguyên vẹn hoặc lẩy Kiều để chuyển tải ý mình, và hình
như đây không chỉ là đố giải Kiều mà là còn là đối đáp tỏ tình. Một đặc điểm
cũng cần lưu ý, là cả người đố và giải đều đùa với ngôn ngữ trong Truyện Kiều,
cụ thể ở đây là chữ Ba quân. Họ đều
thừa hiểu rằng ba quân là tiếng chỉ
quân đội nói chung, thế mà giả vờ như không hiểu để mà đố, mà giải! Chúng ta biết
rằng, trong các câu đố về Truyện Kiều, những câu đố vui đùa theo kiểu chơi chữ
chiếm một tỷ lệ rất lớn. Loại câu đố này chỉ mượn "Truyện Kiều" để
mang lại tiếng cười sảng khoái như nghe chuyện tiếu lâm. Đó là "Truyện Kiều"
của những người thích đùa"!
Hỏi:
Tiện đây hỏi một hai điều
Thiếp tôi chưa rõ nàng Kiều ai sinh?
Đáp:
"Hổ sinh ra phận
thơ đào
Công cha nghĩa mẹ kiếp
nào trả xong"
Khái ( hổ) sinh Kiều, thật
lạ lùng
Trả lời như rứa thoả
lòng em chưa?
Hỏi:
Chập chờn cơn tỉnh cơn mê
Nghe đâu Kiều có làm nghề
tráng gương?
Đáp:
"Mười lăm năm, bấy
nhiêu lần
Làm gương cho khách hồng
quần thử soi!"
Hỏi:
Nổi danh tài sắc đủ điều
Tại sao lại bảo nàng Kiều sứt
răng?
Đáp:
"Hở môi ra những thẹn
thùng"
Sứt răng nàng sợ chúng
trông, bạn cười!
Hỏi:
"Song thu đã khép
cánh ngoài"
Nàng Kiều chung chạ có
thai bao giờ?
Đáp:
"Lỡ từ lạc bước bước
ra"
"Thất kinh nàng chửa
biết là làm sao!"
Hỏi:
Đến đây hỏi khách cựu
giao
Chàng Kim đau bụng thế
nào chàng ơi?
Đáp:
"Khi tựa gối, khi
cúi đầu
Khi vò chín khúc, khi
chau đôi mày!"
Hỏi:
Sinh ra thời buổi chiến chinh
Thuý Kiều có lấy thương
binh không chàng?
Đáp:
Một tay trời bể ngang
tàng
Chồng Kiều, Từ Hải rõ
ràng thương binh!
Hỏi:
Thời Kiều đã có ngân
hàng
Em đây chưa tỏ nhờ chàng
chỉ cho?
Đáp:
"Nhà băng đưa mối
rước vào..."
Tiền nong thanh toán việc
nào chẳng xong!
Còn một nội dung đố Kiều khác nữa, là
người đố dùng những câu Kiều hoặc lẩy Kiều để đố xem ý câu đó nói gì. Với nội
dung này, người giải phải có óc suy xét, phán đoán mới giải được. Và lạ thay,
có nhiều câu có lời giải có vẻ thật chính xác! Và ở loại này, người ta thường
trả lời trực diện mà ít dùng thơ.
Đố:
"Trên vì nước, dưới
vì nhà"
"Lòng này ai tỏ cho
ta hỡi lòng".
(Là
cái gì?)
Giải: Cái máng nước (nằm giữa hai mái nhà)
Đố:
" Vầng trăng vằng vặc giữa trời
Đinh ninh hai miệng một lời
song song".
(Là
cái gì?)
Giải:
Sáo diều đêm trăng!
Đố:
"Trăm năm tính cuộc vuông
tròn
Phải dò cho đến ngọn nguồn lạch
sông?"
(Là nghề gì?)
Giải:
Người đan bồ! (khi đan bồ, phải đan đáy hình vuông trước, rồi sau đó mới đan
tròn phía trên và vật liệu đan bồ là nưá phải lầy từ rừng về).
Đố Kiều là một trò chơi tao nhã có từ
lâu đời, nhưng tiếc rằng hơn nửa thế kỷ
qua hầu như ít xuất hiện trong đời sống tinh thần của công chúng. Đó là một thiếu
sót trong công việc bảo tồn vốn cổ của ngành văn hoá.Trong hai năm 2002 – 2009,
Đài Tiếng nói Việt Nam có một chương
trình khá hoành tráng về việc đưa "Truyện Kiều" đến với thính giả bằng
cách giới thiệu toàn bộ "Truyện Kiều", từ đầu đến cuối qua giọng ngâm
của các nghệ sĩ nổi tiếng nhất, đồng thời trong mỗi đoạn có sự phân tích, giảng
giải của các chuyện gia về "Truyện Kiều". Cũng trong chương trình
này, Đài còn tổ chức mỗi tháng một câu Đố Kiều với thính giả rộng rãi trong cả
nước. Việc làm này của Đài Tiếng nói Việt Nam
V.T
HỘI KIỀU HỌC VIỆT NAM TẠI HÀ TĨNH SƠ KẾT HOẠT ĐỘNG 6 THÁNG ĐẦU NĂM
 |
| Toàn cảnh buổi sinh hoạt |
 |
| Các đại biểu dự sinh hoạt |
Đến dự sinh hoạt có
Giáo sư – Tiến sỹ Nguyễn Văn Đính, nguyên Hiệu trưởng trường
Đại học Hà Tĩnh; Tiến sỹ Võ Hồng Hải –
Phó Chủ tịch HĐND tỉnh kiêm Phó Chủ tịch Hội Kiều học Việt Nam; Nhà thơ Vương
Trọng và nhà lý luận phê bình văn học Phạm Xuân Nguyên và trên 130 đại biểu đến
từ: Chi hội Hội Nhà văn Việt Nam tại Hà
Tĩnh; Văn phòng Đại diện Hội Kiều học Việt Nam tại TP Hồ Chí Minh và Nghệ An; Đại
diện lãnh đạo Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hà Tĩnh, Sở
Giáo dục và Đào tạo Hà Tĩnh, Hội VHNT Hà
Tĩnh, Hội nhà báo Hà Tĩnh, UBND huyện Nghi Xuân, Ban quản lý Khu di tích
Nguyễn Du, Hội Khuyến học tỉnh Hà Tỉnh,
Câu lạc bộ Thơ đường Hà Tĩnh; Các
giảng viên Khoa Ngữ Văn Đại học Vinh và Đại học Hà Tĩnh; Các giáo viên văn trường
PTTH chuyên Hà Tĩnh, Trường THCS Lê Văn Thiêm và đại diện các trường học mang tên
Nguyễn Du trên địa bàn Hà Tĩnh; Các hội viên Hội Kiều học Việt Nam tại Hà Tĩnh
và phóng viên một số cơ quan báo chí Trung ương và địa phương.
 |
| Ông Thái Văn Sinh, Trưởng Văn phòng đại diện Hội Kiều học Việt Nam tại Hà Tĩnh phát biểu khai mạc hội nghị. |
 |
| Nhà phê bình lý luận Văn học Phạm Xuân Nguyên Giới thiệu tiểu thuyết: “Buồn vui nơi trần thế” của nhà văn Lê Đức Hân, UV Thường vụ Hội Kiều học Việt Nam |
 |
| Nhà thơ Vương Trọng nói chuyện về Nguyễn Du và Truyện Kiều. |
Hội nghị đã diễn ra hấp dẫn với các nội dung
chính: Phát thẻ cho 26 hội viên Hội Kiều học Việt Nam; Sơ kết đánh giá hoạt động
của Hội Kiều học Việt Nam tại Hà Tĩnh
thời gian qua và kế hoạch hoạt động 6 tháng cuối năm; Giới thiệu tiểu
thuyết: “Buồn vui nơi trần thế” của nhà văn Lê Đức Hân; Nhà thơ Vương Trọng nói
chuyện về Tuyện Kiều; Tắm biển Quỳnh Viên và Tổ chức tiệc liên
hoan.
 |
| Các đại biểu chụp ảnh lưu niệm |
 |
| Các đại biểu chụp ảnh lưu niệm |
Buổi sinh hoạt thực sự tạo được ấn tượng tốt
cho những người yêu mến Nguyễn Du và Truyện Kiều./.
Đăng ký:
Bài đăng (Atom)
THƯ NGỎ
Kính thưa quý vị! Nguyễn Du (1765-1820) là Đại thi hào của dân tộc Việt Nam, Danh nhân văn hóa Thế giới. Cuộc đời và sự nghiệp của ông ...
-
Theo quy luật tự nhiên, số đêm có trăng cũng chỉ xấp xỉ với đêm tối trời, thế nhưng trong Truyện Kiều, phần lớn các đêm đều có tr... -
LTS: Nhân Kỷ niệm 197 năm này mất Đại thi hào Nguyễn Du (10-8 Đinh Dậu) và 13 năm ngày doanh nhân Việt Nam 13-10, Hội Kiều học Việt Nam đã... -
LTS: Xin tiếp tục giới thiệu tham luận tại Hội thảo: “ Doanh nhân với Truyện Kiều & Truyện Kiều với doanh nhân ”. Bài 4 Nhà thơ Vươn...